تفسير الصراط المستقيم (کتاب)

تفسير الصراط المستقيم، تأليف سيد حسین بروجردى، به زبان عربى است. اين تفسير توسط غلامرضا مولانا بروجردى تحقيق و تعليقه‌نگارى شده است. اين تفسير شامل تمام قرآن نمى‌باشد. آنچه در برنامه موجود است، 5 جلد و تا پايان آيه 41 البقره مى‌باشد، ولى مرحوم شيخ آغابزرگ تهرانى درباره اين تفسير نوشته: «سه مجلد ضخيم از اين تفسير بيرون آمده است. در جلد اول، 14 مقدمه را بحث كرده است. جلد دوم به سوره فاتحه اختصاص يافته و به‌طور مبسوط به اين سوره مى‌پردازد و جلد سوم مشتمل بر تفسير سوره بقره تا آيه 255 آن است. تاريخ تأليف اين 3 جلد از 1270 تا 1275ق، مى‌باشد».

مؤلف

غلامرضا مولانا بروجردى فرزند ملا على‌اكبر بروجردى از افاضل اهل منبر و محدثين معاصر مقيم قم است. وى در سال 1306ش در شهرستان بروجرد بدنيا آمد. وى سطوح ادبيات و فقه و اصول و منطق و فلسفه را از اساتيد فنون ياد شده چون مرحوم حاج سيد محسن شريعتمدارى، سيد عبدالحسين خندانى، شيخ على‌محمد خرّم آبادى، شيخ محمد غروى، شيخ على جواهرى و حدود هيجده سال از محضر آيت‌اللّه حاج شيخ على‌محمد نجفى بروجردى بهره‌مند شده است. برخی از آثار وی شامل: حلية الأبرار في أحوال محمد و آله الأطهار عليهم‌السلام و عبقات الأنوار في إمامة الأئمة الأطهار می باشد.

انگيزه تأليف تفسير

مفسر در ابتداى مقدمه خود بر تفسير مى‌نويسد: آنچه كه ارزش تنافس و مباهات دارد اكتساب فضائل نفسانى و علوم الهى است كه ذخيره ابدى و سبب سعادت ازلى و ابدى است. من در ابتداى جوانى توفيق يافتم كه از معقول و منقول علوم اسلامى خوشه چينم و در اصول و فروع آن عميقا تفكر نمايم و بهره وافرى برم، اما دريافتم كه اينها پوسته‌اى بيش نيست، تصميم گرفتم دوباره در معارف حقيقيه و اسرار ربانى و علوم لدنى و فيوض قدسى و اسرار دين و انوار شريعت محمدى صلی الله علیه و آله تعمق نمايم، همه آنها را در قرآن كريم يافتم كه مشتمل بر ما كان و ما يكون الى يوم الدين بلكه تا ابدالابدين است.

و نيز يافتم كه جنبه‌هاى مختلف علوم و فنون قرآن و مراتب ظهور و بطون آن را جز راسخان فى العلم دسترسى نيست پس در اخبار و آثار آنها شب و روز تعمق نموده و از انوار آنها استمداد كردم و از طرفى به عروه وثقاى صراط مستقيم الهى كه: «فى ام الكتاب لدينا لعلى حكيم» است تمسك جستم. پس از آن با بضاعتى قليل و تلاشى كثير اخبار مربوط به هر آيه را استقصاء نموده و در حل مشكلات و متشابهات به آنها رجوع كردم و در معانى لغوى، فنون ادبى، مقاصد حكمى، مسائل فقهى، اختلافات مذهبى، اصول كلامى، حقايق ربانى، علوم نبوى و امامى و علوم ديگر آنچه كه مى‌توانستم از آيات به طريق دلالات و اشارات، استنباط كردم و آنها را جهت افاده بيشتر ثبت كرده و نوشتم، نام آن را الصراط المستقيم فى تفسير الكتاب الكريم» نهادم. اميد كه نافع من و سائر مومنين از شيعه اميرالمؤمنين عليه السلام واقع شود.

معرفی تفسیر

اين تفسير به زبان عربى و در سه مجلد بزرگ نوشته شده و شامل تمام قرآن نمى‌باشد، در جلد اول 14 مقدمه را بحث كرده است. جلد دوم به سوره فاتحه اختصاص يافته و به طور مبسوط به اين سوره مى‌پردازد. و جلد سوم آغاز سوره بقره تا آيه 255 آن است. تاريخ تأليف اين 3 جلد از 1270 تا 1275 قمرى مى‌باشد.

مفسر قبل از آغاز تفسير 14 مقدمه را مورد بحث قرار داده‌اند:

1. حقيقت علم، انواع علوم و مراتب آنها و علم تفسير.
2. فضيلت قرآن و تمثل آن در روز قيامت و تعليم و تعلم و قرائت و حفظ آن.
3. حقيقت قرآن و مراتب آن در كون و ظهور آن در تنزيل به شكل حروف و كلمات و قرآن ناطق.
4. اسماء و القاب قرآن، معناى كلام نفسى، كيفيت وحى و الهام و تحدّث، و حظ ائمه علیهم السلام از وحى و الهام و معناى تلقى و انواع مكاشفات.
5. تبيان و تفصيل بودن قرآن و بيان كيفيت انشعاب علوم از آن.
6. معناى تفسير، تنزيل، تأويل، ظاهر، باطن، محكم، متشابه، ناسخ، منسوخ، حجيت قرآن، صحت استدلال به ظواهر آن در اصول و فروع، تفسير به رأى و ضابطه تأويل.
7. معناى انزال و تفاوت آن با تنزيل، معناى سوره و اقسام چهارگانه آن، آيه، كلمه، حروف و ضبط سور، آيات و حروف قرآن.
8. اين كه علم قرآن مخزون نزد اهل بيت عليهم السلام مى‌باشد و بيان اينكه انتهاء سلسله قرآن و علم تفسير، آنها هستند.
9. قرآن در حق ائمه عليهم السلام، شيعه آنها و اعداء آنهاست.
10. وجوه اعجاز قرآن و فرق آن با حديث قدسى.
11. بحث سبعة احرف، اشاره به منشا اختلاف قراءات، قراءات سبعه و عشره، تواتر و جواز اخذ آنها.
12. كيفيت قرائت، آداب ظاهرى و باطنى آن، معناى غنا و حرمت آن، معناى ترتيل و اشاره به حجب قلبيه در قرائت و كيفيت رفع آنها.
13. احكام قراءت، وجوب، حرمت، كراهت و استحباب‌
14. استشفاء و استكفاء به آيات، سبب مخالفت رسم الخط قرآن با غير آن، سجده‌هاى قرآن و كيفيت استخاره به آن.

روش تفسير

اگر بخواهيم روش غالب اين تفسير را توصيف نماييم، بايد گفت كه: روش مفسر، روائى و مأثور با استفاده از روايات پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام مى‌باشد و در كنار آن رويكردى اخبارى در بعضى مسائل از خود نشان مى‌دهند. (مانند بحث تجسم اعمال، ج4، ص500 به بعد)

شيوه كلامى را نيز كم و بيش در تفسير خود دارد، در مباحث كلامى وارد شده و توضيحات بيش از مقام تفسير مى‌دهند. (مانند ج3، ص506 به بعد ذيل «اياك نستعين» و بحث استعانت در اعيان ثابته، اغراض افعال الهى، نظر اشاعره و رد آن و نيز ج4، ص209 به بعد بيان مفصل مجسمه، مشبه، مجبره، مفوضه و نقد آنها)

بعد تحليلى و اجتهادى و بيان احتمالات متعدد در معانى آيات و الفاظ را نيز بايد به شيوه ايشان اضافه كرد.(مانند ذكر اقوال و احتمالات در «ذلك الكتاب»، ج4، ص92 به بعد)

در بيان اقوال مفسرين فقط به نقل آنها اكتفا نكرده، به نقد و بررسى آنها مى‌پردازد.(مانند ج3، ص511 به بعد بحث مفصل در معناى استعانت)

در اين بين نظرى به مسائل عرفانى داشته، براى توضيح مطلب خود و گاه براى نقد آنها را مطرح مى‌نمايند.(مانند اشاره به نظر مولوى با استفاده از اشعار وى، ديدگاه افلاطون، كفر دانستن اعتقاد به وحدت وجود (در بحث هدايت ج3، ص540 تا 546) و همچنين اشاره به بحث عوالم الهيه (ج4، ص15 به بعد) و نقد ابن عربى در بحث عذاب.(ج4، ص263))

در اين بخش گاهى بحثى مستقل به نام «تبصرة عرفانية» را مطرح مى‌نمايد. (مانند ج3، ص78) روش ايشان در آغاز سوره‌ها با بيان وجه تسميه سوره، آغاز و با بحث‌هاى متصل سوره، نزول سوره (كه سخن از مكى، مدنى بودن و اختلاف موجود در آن مى‌باشد)، عدد آيات (كه با بيان راى كوفى، بصرى، حجازى، شامى و... به تحليل و نقد آنها مى‌پردازد) ادامه مى‌يابد.

مطالبى مفصل در استعاذه و تفسير بسم الله الرحمن الرحيم را در ابتداى سوره حمد بيان كرده‌اند كه در سوره بقره اين دو مطلب مطرح نمى‌شود.

در تفسير آيات، ابتدا لغات مشكل آيات را بيان كرده به توضيح آن مى‌پردازد، سپس قرائت كلمات را در حدّ بيان بعضى قراءات شاذه و مطرح كردن برخى مسائل تجويدى مانند موارد وقف (مانند ج4، ص102)، گوشزد كرده گاهى نيز در اين قسمت عنوانى بنام «قراءة غريبة» بازگو مى‌كنند.(مانند ج4، ص98) پس از آن شأن نزول آيه را (در صورت دارابودن) نقل و تجزيه و تحليل مى‌نمايند.

بعد از اتمام مباحث فوق عنوان «تفسير فراز آيه» آغاز شده به تبيين و شرح مفصل آن مى‌پردازد.

در توضيح كلمات و معنا و تفسير آنها در كنار روايات و تحليل هاى اجتهادى خود، از آيات ديگر قرآن نيز بهره مى‌برند.(مانند ج4 صفحه 219-220 و 221) مفسر را از خلال بحثهاى متفاوت و شيوه‌هاى گوناگونش مى‌توان فردى بحاث و نقاد برشمرد، بدين ترتيب در بسيارى موارد بعد از مطرح كردن نظرات گوناگون در تعبيرى نظير «امّا تحقيق الحق...» ديدگاه خود را بيان مى‌دارد.

ذيل «الم» در سوره بقره، بحث را به كل حروف مقطعه مى‌كشاند و اقوال را بيان و تجزيه و تحليل مى‌نمايد.(ج3، ص56 تا 76 بعد از بيان قول نهم، وجوه آخر را مطرح مى‌كنند.)

در بحث «دلالة الحروف والالفاظ على مدلولاتها» واضع را خداوند مى‌داند و اين دلالت را ناشى از وضع او محسوب مى‌دارد.

مفسر عنوانى به نام «دليل اعجاز القرآن» ذيل برخى از آيات مطرح مى‌نمايد كه در آن بحث، از وجوه و جنبه‌هاى مختلف اعجاز آيه يا آيات مورد نظر، سخن به ميان مى‌آورد. (مانند ج4، ص479)

مفسر محترم ضمن رعايت تفسير ترتيبى، از بيان موضوعات قرآنى متناسب با آيات و توضيح آنها به كمك روايات و آيات ديگر، كوتاهى نكرده و بحث هاى موضوعى زيادى را مطرح مى‌نمايند. (مانند: منافقون، درجات تقوى حقيقت الايمان، تناسخ، اقسام كفر، حقيقت اراده و كراهت، اقسام هدايت، واسطه بودن اهل بيت عليهم السلام و...)

نسخه‌شناسى

تفسير الصراط المستقيم با تحقيق و بررسى فاضل محترم غلامرضا مولانا بروجردى و با سرمايه‌گذارى انتشارات صدر تهران و بدون تاريخ چاپ و انتشار يافته، محقق محترم نخست در مصر به چاپ جلد اول آن اقدام كرده ولى به علت وجود احاديث ائمه عليهم السلام و شيعى بودن محتواى آن از پخش و نشر كتاب جلوگيرى شد، ناچار در يك جزء در ايران چاپ گرديد و سپس مجددا هر سه جزء در بيروت به چاپ رسيده است.

اين تفسير نسخه‌هاى خطى متعددى دارد، از جمله نسخه خطى كه در كتابخانه سيد آقا رضا سبط سيد شفيع جاپلقى موجود است و نسخه مورد استفاده محقق نيز نسخه خطى به خط مؤلف و نسخه ديگرى كه از روى آن استنساخ شده است و نزد نوادگان ايشان سيد حسن نورى بروجردى و سيد محمد نورى بروجردى، موجود بوده است.

هم اكنون جلد اول اين تفسير به شكل وزيرى توسط مؤسسه انصاريان و چاپخانه صدر قم به سال 1416 ه 1995 م، چاپ شده است كه شامل مقدمه محقق و بخش اول مقدمات چهارده‌گانه مؤلف مى‌باشد. جلد دوم، سوم و چهارم آن توسط مؤسسه معارف اسلامى در سال 1419 ه.ق، 1422، و 1425 ه.ق در چاپخانه عترت در قطع وزيرى به چاپ رسيده است.

جلد دوم چاپ جديد شامل بقيه مقدمات چهارده‌گانه مؤلف، جلد سوم شامل تفسير سوره حمد و جلد چهارم شامل تفسير سوره بقره تا آيه 27 مى‌باشد، به اين ترتيب انتظار مى‌رود مجموعه مجلدات تفسير در شكل جديد به بيش از 6 مجلد برسد.

منابع

ویکی نور

متن کتاب تفسير الصراط المستقيم در کتابخانه دیجیتال موسسه اهل البیت(ع)

تفسير الصراط المستقيم